W przypadku przejęcia działki gruntu na cele budowy drogi gminnej właścicielowi przysługuje odszkodowanie. Odszkodowanie to co do zasady się nie przedawnia. Jego wysokość określona jest szczegółowymi przepisami prawa. Wypłata odszkodowania następuje czasami na podstawie porozumienia z gminą, lecz w wielu przypadkach konieczne jest jego dochodzenie na drodze specjalnego postępowania albo nawet na drodze postępowania sądowego.
Poniżej przedstawione zostaną pokrótce wszelkie najistotniejsze kwestie związane z uzyskiwaniem odszkodowania za przejęcie gruntu pod drogę gminną.
Kiedy można wywłaszczyć nieruchomość
Wydzielenie działki pod budowę drogi gminnej związane jest zawsze z dokonaniem podziału geodezyjnego nieruchomości, na której projektowana jest droga. Podstawą podziału może być:
– miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, w którym przewidziane jest przeznaczenie określonych gruntów na drogi gminne,
– decyzja o warunkach zabudowy terenu,
– decyzja o lokalizacji inwestycji celu publicznego,
– decyzja o realizacji inwestycji drogowej na podstawie specustawy drogowej.
Procedura ustalenia odszkodowania w specustawie drogowej
Ustawa z dnia 10 kwietnia 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych (tzw. specustawa drogowa) przewiduje szczególny tryb ustalania i wypłaty odszkodowania. Żeby skorzystać z tego trybu, należy się najpierw upewnić, czy droga, która powstaje na wywłaszczonej nieruchomości jest budowana zgodnie z tą ustawą.
Ustawa przewiduje wiele uproszczeń w celu przyspieszenia wykonywania przez państwo lub jednostki samorządu terytorialnego inwestycji drogowych. Zgodnie z art. 12 ust. 1 decyzją o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej zatwierdza się podział nieruchomości. W przypadku budowy drogi gminnej, wydzielony teren przechodzi na własność gminy na podstawie 12 ust. 4 pkt 2 ustawy z chwilą, kiedy decyzja o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej stała się ostateczna.
Następnie ten sam organ, który wydał decyzję o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej (w odniesieniu do drogi gminnej będzie to starosta) winien wydać decyzję o ustaleniu odszkodowania za wywłaszczenie. Zgodnie z ustawą decyzja ta powinna być wydana 30 dni od dnia, w którym decyzja o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej stała się ostateczna. Odszkodowanie za przejęcie drogi gminnej przysługuje co do zasady właścicielowi nieruchomości oraz osobie, której przysługuje prawo rzeczowe na nieruchomości (czyli np. służebność, użytkowanie lub hipoteka). Jeżeli decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej nadany został rygor natychmiastowej wykonalności, decyzję ustalającą wysokość odszkodowania wydaje się w terminie 60 dni od dnia nadania decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej rygoru natychmiastowej wykonalności. Na wniosek osoby zainteresowanej możliwa jest wypłata zaliczki na poczet odszkodowania w wysokości 70 % odszkodowania w terminie 30 dni od złożenia wniosku.
Wysokość odszkodowania według specustawy drogowej
Według podstawowej wytycznej dotyczącej ustalania wysokości odszkodowania w tym przypadku, odszkodowanie to powinna się ustalać według stanu nieruchomości w dniu wydania decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej przez organ I instancji oraz według jej wartości z dnia, w którym następuje ustalenie wysokości odszkodowania.
Ustawa zawiera też regulacje dotyczące uwzględnienia np. wartości hipoteki, którą obciążona jest wywłaszczona nieruchomość. W tym przypadku właściciel nieruchomości dostanie odszkodowanie pomniejszone o wartość pozostałej do spłaty wierzytelności zabezpieczonej hipoteką.
Ustawa przewiduje też bonus w wysokości 5 % (zwiększenie odszkodowania), jeśli właściciel wyda nieruchomość odpowiednio szybciej, czyli w terminie 30 dni od dnia:
– doręczenia zawiadomienia o wydaniu decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji celu publicznego,
– doręczenia postanowienia o nadaniu decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej rygoru natychmiastowej wykonalności,
– w którym decyzja o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej stała się ostateczna.
Proponowana dodatkowa gratyfikacja finansowa ma na celu przyspieszenie procesu przejęcia drogi przez gminę.
Dodatkowo, jeśli decyzja dotyczy nieruchomości zabudowanej budynkiem mieszkalnym albo budynkiem, w którym znajdują się lokale mieszkalne, wysokość odszkodowania przysługującego właścicielowi powiększa się o kwotę 10 000 zł.
Procedura określona w ustawie o gospodarce nieruchomościami
Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami w celu wywłaszczenia nieruchomości przewiduje procedurę wywłaszczenia nieruchomości w art. 112 i następnych. Zgodnie z art. 114 procedura administracyjnego wywłaszczenia nieruchomości pod drogę winna być poprzedzona rokowaniami z właścicielem w celu nabycia nieruchomości w drodze umowy.
Często jednak mamy do czynienia z przejęciem gruntu pod drogę z mocy samego prawa. Następuje to na mocy decyzji o podziale nieruchomości, a jej skutki zostały określone w art. 98 ustawy. Zgodnie z tym przepisem „działki gruntu wydzielone pod drogi publiczne: gminne, powiatowe, wojewódzkie, krajowe – z nieruchomości, której podział został dokonany na wniosek właściciela, przechodzą, z mocy prawa, odpowiednio na własność gminy, powiatu, województwa lub Skarbu Państwa z dniem, w którym decyzja zatwierdzająca podział stała się ostateczna albo orzeczenie o podziale prawomocne”. Z uwagi na fakt, że przejście gruntu rzecz gminy następuje na podstawie samej decyzji, nie jest konieczne jakiekolwiek inne postępowanie czy też urzędowe potwierdzenie tego stanu w jakiejkolwiek innej decyzji. To sprawia, że niejednokrotnie właściciele gruntów nie są nawet do końca świadomi dokonanego wywłaszczenia, a gminy nie spieszą się z dokładnym wyjaśnieniem sytuacji prawnej, licząc po cichu na uniknięcie konieczności wypłaty niemałego czasem odszkodowania.
Warto tu też dodać, że przejście prawa własności na rzecz gminy następuje z mocy prawa. Wpis prawa własności w księdze wieczystej ma wyłącznie charakter deklaratoryjny (tak wskazał m.in. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 19 kwietnia 2018 r., sygn. II SA/Gd 61/18).
Rokowania w celu ustalenia odszkodowania
W powyższej sytuacji ustawa przewiduje, że wysokość odszkodowania zostanie ustalona pomiędzy właścicielem przejętej działki a gminą na drodze obopólnego porozumienia. W tym celu strony powinny przystąpić do rokowań. Często jednak bywa, że rokowania te nie doprowadzają do satysfakcjonującego rezultatu. Wtedy pozostaje dochodzenie odszkodowania według ogólnych zasadach dotyczących wywłaszczenia. Wysokość odszkodowania ustalana jest w drodze decyzji administracyjnej przez starostę.
Niemniej, odpowiednie prowadzenie rokowań jest bardzo ważnym etapem, nawet jeśli zakończyłyby się one niepowodzeniem. Od tego bowiem zależy, czy w ogóle będzie można wystąpić z wnioskiem o ustalenie odszkodowania przez starostę. Może się nawet okazać, że wystąpienie z wnioskiem do starosty będzie przedwczesne, co spowoduje stratę całego dość długiego okresu rokowań i postępowania administracyjnego. Jak wskazał Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 22 stycznia 2020 r. (sygn. IV SA/Po 867/19) „dopiero jeżeli do uzgodnienia nie dojdzie, wówczas na wniosek właściciela lub użytkownika wieczystego odszkodowanie jest ustalane przez starostę w drodze decyzji, według zasad i trybu obowiązujących przy wywłaszczeniu nieruchomości. Dlatego w takim przypadku uprzednie przeprowadzenie rokowań jest obligatoryjne i musi zostać udokumentowane”.
Zasady ustalania odszkodowania
Ustawa o gospodarce nieruchomościami zawiera szereg przepisów dotyczących zasad ustalenia wysokości odszkodowania. Co ważne, przepisy te mają także w dużej mierze zastosowanie do wywłaszczenia dokonywanego w opisanym wyżej trybie specustawy. Zgodnie z art. 130 ustawy wysokość odszkodowania ustala się według stanu, przeznaczenia i wartości, wywłaszczonej nieruchomości w dniu wydania decyzji o wywłaszczeniu. W przypadku podziału w trybie art. 98 ustawy dla ustalenia wysokości odszkodowania przyjmuje się stan i przeznaczenie nieruchomości w dniu wydania decyzji o podziale. Podstawę ustalenia wysokości odszkodowania stanowi co do zasady wartość rynkowa nieruchomości. Przy jej określaniu uwzględnia się w szczególności jej rodzaj, położenie, sposób użytkowania, przeznaczenie, stan nieruchomości oraz aktualnie kształtujące się ceny w obrocie nieruchomościami.
Rozporządzenie w sprawie wyceny nieruchomości
Dla ustalenia odszkodowania w przypadku drogi gminnej szczególne znaczenie będzie miało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 21 września 2004 r. w sprawie wyceny nieruchomości i sporządzania operatu szacunkowego (Dz. U. Nr 207, poz. 2109 z późn. zm.).
Generalnie rozporządzenie to określa rodzaje metod i technik wyceny nieruchomości oraz sposoby określania wartości nieruchomości dla różnych celów, w tym dla celu wywłaszczenia. Podstawowe znaczenie w przypadku wyceny nieruchomości dla inwestycji drogowych ma jednak art. 36 Rozporządzenia, zgodnie z którym przy ustalaniu odszkodowania np. za grunt przejęty pod drogę gminną uwzględnia się:
- stan nieruchomości z dnia wydania decyzji,
- ceny nieruchomości z dnia ustalenia odszkodowania,
- przeznaczenie nieruchomości zgodnie z art. 154 ustawy bez uwzględnienia ustaleń decyzji, (czyli w praktyce przeznaczenie będzie najczęściej określone w miejscowym planie).
W przypadku, gdy na dzień wydania decyzji dany grunt był już przeznaczony na realizację inwestycji drogowej (czyli np. w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego), kluczowe znaczenie ma art. 36 § 4, a właściwe jego końcowa część. Wynika z niego, że jeśli określenie wartości nieruchomości jest możliwe przy uwzględnieniu cen transakcyjnych nieruchomości drogowych to wysokość odszkodowania powinna być przeprowadzona właśnie na tej podstawie. Dopiero gdy jest to niemożliwe, wartość rynkową określa się, przyjmując przeznaczenie nieruchomości przeważające wśród gruntów przyległych. Wykładnia tego przepisu jest podstawą licznych sporów pomiędzy właścicielami nieruchomości a organami, gdyż przyjęcie poglądu w myśl którego wartość nieruchomości byłaby określana w odniesieniu do gruntów przyległych automatycznie sprawiłoby, że właściciel gruntu mógłby uzyskać znacznie wyższe odszkodowanie. Wynika to po prostu z tego, że drogi gminne często powstają w otoczeniu gruntów budowlanych, mieszkaniowych lub inwestycyjnych. Natomiast ceny transakcyjne nieruchomości drogowych, dostępne najczęściej w oficjalnych wykazach, zostały jednak ustalone często sztucznie, stąd również ustalone odszkodowanie bywa niesatysfakcjonujące.
Z najnowszych orzeczeń podsumowujących powyższe zagadnienie warto tu przytoczyć Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 26 lutego 2020 r. (sygn. I OSK 200/20): „Punktem wyjścia przy ustalaniu wartości rynkowej nieruchomości wydzielonej pod drogę publiczną, która na dzień wydania decyzji była przeznaczona pod inwestycję drogową, jest porównanie cen transakcyjnych nieruchomości drogowych. Tylko brak wystarczających danych odnoszących się do tego typu transakcji umożliwia odstąpienie przez rzeczoznawcę od tego sposobu wyceny i dokonanie jej przy wykorzystaniu danych dotyczących transakcji nieruchomościami o przeznaczeniu przeważającym wśród gruntów przyległych do szacowanej nieruchomości”. Co więcej sądy administracyjne zwracają uwagę, że analiza rynkowa powinna sięgać aż do rynku całego województwa, jeśli brak jest danych na rynku lokalnym. Tak przyjął Naczelny Sąd Administracyjny z dnia 26 lutego 2020 r. (sygn. I OSK 216/20): „Szacując wartość nieruchomości drogowej, rzeczoznawca winien wyczerpać możliwość kierowania się cenami transakcyjnymi nieruchomości przeznaczonych pod inwestycję drogową nie tylko z rynku lokalnego, a więc gminnego i powiatowego, ale także z rynku regionalnego, tj. wojewódzkiego”.
Przyjęte przez sądy administracyjne stanowisko jest krytykowane przez wielu właścicieli domagających się wyższego odszkodowania. W praktyce jednak wynika z niego, że – o ile nie uda się przełamać tej dominującej linii orzeczniczej sądów administracyjnych – najczęściej będzie możliwe znalezienie nieruchomości podobnych dla celów wyceny w ujęciu porównawczym i określenie na tej podstawie wysokości odszkodowania.
Podsumowanie
W celu uzyskania słusznego odszkodowania za przejętą przez gminę drogę konieczne jest zapoznanie się z szeregiem aktów prawnych. Przede wszystkim konieczne jest ustalenie procedury, w ramach której gmina przejęła działkę. Dopiero później można zastanawiać się nad kalkulacją oraz sposobem ustalenia odszkodowania. Na jego wartość będzie miało wpływ dokładne określenie charakterystyki wywłaszczonej działki gruntu.
Powyższe zestawienie przepisów oraz przykładów nie traktuje tematu w sposób wyczerpujący. Do rozpatrzenia konkretnego przypadku niezbędna jest całościowa ocena przepisów prawa, a także analiza orzecznictwa sądów administracyjnych w podobnych sprawach.